एते दशमिता शैव अवतारास्सुखप्रदाः।

भुक्तिमुक्तिप्रदाश्चैव भक्तानां सर्वदास्सताम्॥

दैत्योपद्रवात् देवरक्षाकामकश्यपतपसा परितुष्टेन शिवेन देवाननां सर्वतस्सुरक्षार्थं एकादशस्वरूपावताराः धृता इति शिवपुराणे प्रतिपादितं विद्यते।

कपाली पिङ्गलो भीमो विरूपाक्षो विलोहितः।

शास्ता जपादहिर्बुध्न्यश्शम्भुश्चण्डो भवस्तथा॥[13]

1. पूर्णावताररूपेण शिवः

शैवपुराणेषु शिवस्यावतारविषये बहुतथ्यं समुपस्थापितं विद्यते। पूर्णावतारस्य भैरवस्य सम्पूर्णवर्णनं तु शिवपुराणे एव समुपलभ्यते। भैरवः भगवतः शिवस्य पूर्णावतारः इति तत्रैव प्रतिपादितमस्ति। तद्यथा शिवपुराणे-

भैरवः पूर्णरूपो हि शङ्करस्य परात्मनः।

मूढास्तं वै न जानन्ति मोहिताश्शिवमायया॥[14]

2. अंशावताररूपेण शिवः

कदाचिदावश्यकतानुसारं परमेश्वरः शिवः भक्तानामनुग्रहार्थं तेषां दोषनाशयितुमंशेनावतरति। शिवपुराणानुसारं वस्तुतः दुःखमथवा दण्डविधानमेव भक्तानामुपरि भगवत्कृपैव यया तेषां कल्याणं साधितं भवति। तद्यथा-

जयते पुण्यपापाभ्यां शङ्करस्सुखदः सदा।

कदाचिच्च परीक्षार्थं दुःखं यच्छति वै शिवः॥

अन्ते च सुखदः प्रोक्तो दयालुत्वान्न संशयः।

यथा चैव सुवर्णं च शोधितं शुद्धतां व्रजेत्॥[15]

तथा च हनुमानिति नामभाक् महाबलपराक्रमः कपितनुः शिवस्यांशावतार आसीत्। तद्यथा-

ततोऽभूत्स सुकण्ठस्य मन्त्री कपिवरस्सुधीः।

सर्वथा सुहितं चक्रे सुग्रीवस्य हरांशजः॥[16]

3. लीलावताररूपेण शिवः

लीलाशब्दस्य व्यत्पत्तौ लीङ् श्लेषणे इति धातोः सम्पदादित्वात् क्विप्-प्रत्यये कृते लीः शब्दः निष्पन्नो भवति। एवं लीयम् आनन्दं लीतीति ला। ला आदाने इति धातोः क-प्रत्यये कृते लीलाशब्दः निष्पद्यते।

आप्तकामपूर्णकामोऽपि लीलारूपधरो हरः कदाचिदात्मनः व्यतिरिक्तया शक्त्या रमते। तद्यथा-

न हीशो भगवाञ्छक्त्या ह्यात्मनो व्यतिरिक्तया।

कदाचिद्रमते रुद्रो लीलारूपधरो हरः॥[17]

भक्तानां प्रार्थनामङ्गीकृत्य नानालीलाविशारदः शिवः कौतुकान्नरदेहं गृहीत्वा धरातले अवतरति।

नानालीलो महेशानः कौतुकान्नरदेहवान्।

शिवपुराणे भगवतः शिवस्य केचन लीलावताराः प्रतिपादिताः सन्ति। तेषु पिप्पलादवैश्यनाथावतारादयः प्रमुखाः सन्ति।

एवं लीलावतारो हि शङ्करस्य महाप्रभोः।

पिप्पवादो मुनिवरः नानालीलाकरः प्रभुः॥[18]

4. योगेश्वरावताररूपेण शिवः

शिवपुराणस्य शतरुद्रसंहितायां वायवीसंहितायां तथा लिङ्गादिषु पुराणेषु योगावताराणां नामानि प्रदत्तानि सन्ति। सर्वावतारेषु सुव्रताः शिवस्याष्टाविंशयोगावताराः द्वापरान्ते कलेरादौ च सम्भवन्ति। एते अवताराः योगमार्गप्रवर्द्धकाः लोकानामुपकारकाश्च सन्ति। शिवस्य प्रत्येकं योगावतारे योगमार्गप्रचारकाः चत्वारः शिष्याः उत्पद्यन्ते। एते चत्वारः महाशैवाः पाशुपताः भस्मोद्धूलितविग्रहाः रुद्राक्षमालाभरणास्त्रिपुण्ड्राङ्कितमस्तकाः धर्मरताः जितेन्द्रियाः योगमार्गरताः शिष्याः, योगेन एव मुक्ताः भवन्ति।

ततस्तस्मिंस्तदा कल्पे वाराहे सप्तमे प्रभोः।

पुनर्विष्णुर्महातेजाः कालो लोकप्रकालनः।

मनुर्वैवस्वतो नाम तव पुत्रो भविष्यति॥

सर्वेषु पुराणेषु योगावताराणां नामानि न समानानि सन्ति। कुत्रचित् भिन्ननाम च प्रतिपादितमस्ति। यथा उत्तरवायवीयसंहितायां तृतीययोगाचार्यस्य नाम मदनोऽस्ति, लिङ्गपुराणेऽपि तस्य नाम तदेवास्ति। किन्तु शतरुद्रसंहितायां तस्य नाम .......... दमनोऽस्ति। पुनश्च शतरुद्रसंहितायां दशम-योगाचार्यस्य नामोल्लेखो नास्ति। वायवीयसंहितायां तस्य नाम उग्रः तथा लिङ्गपुराणे स 'मुनिः' इति उल्लिखितं वर्तते। शतरुद्रसंहितायां सप्तविंशति-योगाचार्याणामुल्लेखो विद्यते, परन्तु वायवीयसंहितायां तथा लिङ्गपुराणे अष्टाविंशति-योगाचार्याणामुल्लेखो अस्ति। वायुपुराणानुसारं शिवस्य अष्टाविंशतियोगावताराः प्रतिपादिताः सन्ति।

इत्थं शैवपुराणेषु परमेश्वरशिवस्यावतारस्वरूपविषये विवरणं प्रदत्तमस्ति। सर्वाननशिरोग्रीवः सर्वभूतगुहाशयः सर्वव्यापिसर्वगतः परात्परः परब्रह्म शिवेति संज्ञितः। स एव सृष्टेः मूलकारणमस्ति। मनुस्मृतौ स एव स्वयम्भू निगदितः। तद्यथा-

ततः स्वयम्भूर्भगवानव्यक्तो व्यञ्जयन्निदम्।

महाभूतादिवृत्तौजा प्रादुरासीत् तमोनुदः॥

परात्परः मूलरूपः शिवः समग्रब्रह्माण्डस्य कर्ता, पालकः प्रशुश्चास्ति। एतादृशस्य शिवस्य विषये सम्यग् निरूपयितुं वेदादयोऽपि न समर्थाः स्युः। भगवतः शिवस्य कृपाप्राप्त्यर्थं किञ्चित् लिखितुमुत्सहे। अतःभ्रमप्रमादादिलेखनदोषं क्षन्तुं सुहृदयान् पाठकान् निवेदयामि। पार्वती-परमेश्वरयोः चरणारविन्देषु भूयो भूयः प्रणम्य विरमामि